بزرگنمايي:

پیام خوزستان - به گزارش سلامت نیوز به نقل از پیام ما، پاییز امسال هم برای اهوازی‌ها نفس‌گیر بود. بحران تنگی نفس بعد از نخستین باران‌های پاییزی اما پدیده‌ای است که بعد از 11 سال هنوز در ابهام است. حالا با اختراع دستگاه پایش آلاینده‌های زیستی تحقیقات مربوط به تنگی نفس اهوازی‌ها وارد مرحله جدیدی شده است. دو نفر از استادان دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز، «محمداسماعیل خراسانی فردوانی» و «محمدرضا سیاه‌پوش»، بعد از حدود دو سال کار پژوهشی مشترک موفق شده‌اند دستگاهی بسازند که می‌تواند با نمونه‌برداری و اندازه‌گیری آلاینده‌های زیستی موجود در هوا مانند گرده گیاهان و اسپور قارچ‌ها تحقیقات مرتبط با تنگی نفس در اهواز را متحول کند و فاز دوم این طرح را به جریان بیندازند.
این دستگاه که اخیراً در نمایشگاه هفته پژوهش خوزستان به نمایش درآمد، پیش‌ازاین موفق شده بود در زمینه طراحی و ساخت، جایزه ملی زیست‌محیطی دکتر تقی ابتکار (جایزه مرکز صلح و محیط‌زیست) سال 1402 را کسب کند.
محمد اسماعیل خراسانی فردوانی، استادیار گروه مهندسی بیوسیستم دانشگاه شهید چمران اهواز، ایده ساخت این دستگاه را نشئت‌گرفته از نیاز کشور به پایش آلاینده‌های زیستی و مقابله با مشکلات تنفسی عنوان می‌کند: «دستگاه خودکار نمونه‌گیری از آلاینده‌های زیستی به‌عنوان حلقه مفقوده در پایش آلاینده‌های زیستی هوا، می‌تواند به‌طور دقیق و پیوسته میزان این آلاینده‌ها را اندازه‌گیری کند و اطلاعات ارزشمندی برای تحقیقات علمی، مدیریت شهری و پیش‌بینی مشکلات آلرژیک در اختیار قرار دهد. این دستگاه برای پایش غلظت آلاینده‌های زیستی شامل دانه‌های گرده و اسپور قارچ‌ها در هوا، مقاصد تحقیقاتی و اطلاع‌رسانی همگانی به‌منظور پیشگیری از مشکلات تنفسی آلرژیک، مطالعات گیاه‌شناسی، مدیریت شهری و صنایع غذایی است.»
گرده‌شماری برای تنگی نفس
آبان 1392 بود که نخستین باران‌های پاییزه بیش از 20 هزار نفر بیمار تنگی نفس را راهی بیمارستان‌های خوزستان کرد که اغلب شهروندان اهواز بودند. دو سال بعد از آن دانشگاه علوم پزشکی اهواز به‌عنوان دبیرخانه شورای سلامت خوزستان اعلام کرد براساس مطالعات بالینی بیماران و تحقیقات این دانشگاه، این تنگی نفس‌ها نوعی آلرژی و عامل آن گرده‌های گیاهی و در رأس آنها گرده درخت «کونوکارپوس» است که در سال‌های اخیر کاشت آن در اهواز چند برابر شده و به‌عنوان یک گیاه مهاجم شناخته می‌شود. این اظهارنظر با واکنش تعدادی از کارشناسان کشاورزی مواجه شد که فاز نخست تحقیقات تنگی نفس را به‌دنبال داشت.
خراسانی دستگاه پایش آلاینده‌های زیستی را نوعی تله گرده‌های گیاهی و اسپور قارچ‌ها می‌داند: «این دستگاه می‌تواند دانه‌های گرده و اسپور قارچ‌ها را از هوا نمونه‌گیری کند و در بازه زمانی مشخصی آنها را به تله بیندازد. به‌این‌ترتیب، نواری که در این دستگاه وجود دارد، آلاینده‌های زیستی را ثبت می‌کند. در ادامه متخصصان پولن‌شناس می‌توانند با بازبینی نمونه‌ها در زیر میکروسکوپ، نوع دانه‌های گرده، اسپور قارچ و همچنین غلظت آنها را در هوا گزارش کنند. این کار زمینه شناسایی و اندازه‌گیری تغییرات غلظت گرده‌ها در هوا و احتمال شیوع مشکلات تنفسی و آلرژیک را فراهم ‌کند.»
طراحی اولیه دستگاه خودکار نمونه‌گیری از آلاینده‌های زیستی در سال 1401 انجام شد و ساخت آن حدود دو سال طول کشید. این پژوهشگر ‌به کاربردهای جانبی این دستگاه نیز اشاره می‌کند: «پایش، منشأیابی و کانی‌شناسی آلاینده‌های گردوغبار از دیگر استفاده‌های این دستگاه است که می‌تواند در تحقیقات و تهیه نقشه جامع از دینامیک حرکت توده‌های گردوغبار کاربرد داشته باشد. این ویژگی به‌خصوص در این سال‌ها که مشکلات ناشی از گردوغبار در استان و کشور تشدید شده است، به محققان برای چاره‌جویی علمی کمک می‌کند. کاربرد دیگر این دستگاه برای اتاق‌های تمیز و استفاده آن در صنایع غذایی و سالن‌های پخت و آماده‌سازی صنایع غذایی و بیمارستان‌ها و اماکنی است که پایش قارچ‌ها و آلودگی اهمیت دارد. نمایندگان ارزیاب سلامت با کمک این دستگاه می‌توانند راستی‌آزمایی دقیق‌تری داشته باشند. همچنین، از این دستگاه در بحث پدافند غیرعامل، برای پایش آلودگی‌های رادیواکتیو همراه گردوغبار نیز می‌توان استفاده کرد.»
در حال حاضر، دانش فنی این دستگاه بومی‌سازی‌ شده و تأیید علمی ثبت اختراع نیز انجام شده و در مراحل داوری پرونده شرکت برای کسب امتیاز دانش‌بنیان است. خراسانی اضافه می‌کند: «این فناوری تاکنون در انحصار شرکت انگلیسی (بورکارد) بود که به‌دلیل تحریم‌ها امکان خرید آن وجود نداشته و البته قیمت آن نیز بسیار گران است. ما توانستیم دستگاه را با قیمت بسیار ارزان‌تر بسازیم و هزینه ساخت آن یک‌دوم تا یک‌سوم نمونه خارجی است. علاوه‌براین به دانش فنی تولید کل زنجیره مواد اولیه و قطعات جانبی دستگاه نیز دست یافتیم که بدین‌ترتیب وابستگی به خارج از کشور نخواهیم داشت. این دستگاه با همان استاندارد بورکارد کار نمونه‌برداری می‌کند، ولی مکانیزم کاری آن ارتقا داده شده است و قابلیت‌های الکترونیکی و سامانه هواشناسی به آن اضافه شده که در تفسیر بهتر نتایج از داده‌ها کمک می‌کند.»
دستگاه خودکار پایش آلاینده‌های زیستی به‌مدت سه ماه به‌صورت آزمایشی زیر نظر متخصصان پولن‌شناس مورد ارزیابی قرار گرفته است و آن‌طورکه خراسانی می‌گوید در حال حاضر، در مرحله ارزیابی نهایی قرار دارد و پس از اخذ مجوزهای لازم، تولید انبوه آن آغاز می‌شود.
بحران نفس‌تنگی
«هوای 55 درصد از روزهای اهواز در سه سال گذشته ناسالم بوده که بالاترین درصد آلودگی در کشور است.» این را «صدیقه ترابی»، معاون سازمان حفاظت محیط‌زیست، در سفر اخیرش به اهواز اعلام کرد. پیش‌ازاین نیز اهواز دو بار به‌عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی شده که آلودگی صنعتی و ریزگرد عامل اصلی آن بوده است. «میثم معزی»، معاون دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز هم گفته، تنها در پاییز امسال بیش از 65 هزار نفر به‌دلیل آلودگی هوا و با مشکلات قلبی و تنفسی غیرعفونی به بیمارستان‌های استان مراجعه کرده‌اند که 85 درصد آن مربوط به اهواز بوده است.
یک هزار و 223 نفر از این بیماران اما کسانی هستند که پنجم آذر بعد از نخستین باران پاییزی به مراکز درمانی مراجعه کرده‌اند. آن‌طورکه «مسعود نشاطی»، مدیر امور بیماری‌ها و مراکز تشخیصی و درمانی دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز، به ایسنا گفته است، مراجعه بیماران با علائم مشکلات تنفسی به بیمارستان‌های تابعه این دانشگاه در شهرهای خوزستان در پی نخستین بارندگی پاییزی افزایش دوبرابری داشته است.
تحقیقات جدید در اهواز نشان می‌دهد آلاینده‌های زیستی مانند گرده‌های گیاهی و اسپور قارچ‌ها نقش مهمی در ایجاد مشکلات تنفسی دارند و دستگاه پایش جدید می‌تواند به شفاف‌سازی این موضوع کمک کند
«محمدرضا سیاهپوش»، دانشیار گروه مهندسی تولید و ژنتیک گیاهی دانشگاه شهید چمران اهواز، می‌گوید: «پژوهش‌ها تاکنون بر روی آلاینده‌های شیمیایی متمرکز بوده و در زمینه آلاینده‌های بیولوژیک نیاز به تحقیقات داریم که به‌واسطه نبودن دستگاهی برای پایش این آلاینده‌ها با مشکل مواجه بودیم. با ساخت این دستگاه پایش آلودگی‌های هوا مشمول آلاینده‌های بیولوژیک هم خواهد شد و درصورت حمایت از این طرح، در آینده نزدیک می‌شود انتظار داشت در کنار ستون آلاینده‌های شیمیایی، آلاینده‌های گرده‌های گیاهی و اسپور قارچ‌ها را ببینیم.»
او می‌گوید: «عوامل آلاینده بیولوژیک هوا در ایجاد رینیت آلرژی تأثیرگذارند که در تمام نقاط دنیا اینگونه است، ولی در کشور ما به‌واسطه آلاینده‌های شیمیایی افراد حساسیت بیشتری پیدا کرده و مستعدتراند که تحت‌تأثیر آلاینده‌های بیولوژیک قرار بگیرند. بنابراین، رصد کردن عوامل بیولوژیک به حوزه پزشکی و درمان و مدیریت شهری و فضای سبز خیلی کمک می‌کند. البته تأکید می‌کنم آلاینده‌های شیمیایی باعث می‌شوند مردم نسبت به آلاینده بیولوژیک حساسیت بیشتری داشته باشند. در اولین سال بروز مشکلات تنفسی پاییزه کارگروهی در دانشگاه علوم‌پزشکی اهواز تشکیل شد، اما در آن زمان اطلاعات دقیقی نداشتیم و صرفاً گمانه‌زنی‌هایی درباره اثرگذاری دانه‌های گرده گیاهی مطرح بود.»
رد پای آلاینده‌های زیستی و شیمیایی در تنگی‌نفس
فاز اول مطالعات شناسایی عوامل مشکلات تنفسی در اهواز یک طرح سه‌ساله (1397-1400) با عنوان «اطلس ریخت‌شناسی دانه گرده و زمان گلدهی گیاهان شهرستان اهواز به‌منظور شناسایی عوامل مؤثر بر مشکلات تنفسی» بود که در دانشگاه شهید چمران اهواز انجام شد و دکتر سیاه‌پوش یکی از اعضای این گروه مطالعاتی بود. در این مطالعات حدود 160 نوع گرده گیاهی در اهواز شناسایی شد. فصل انتشار گرده‌های گیاهی، حداکثر تراکم این گرده‌ها و حساسیت‌هایی که ایجاد می‌کنند، پرسش‌هایی است که قرار است در فاز دوم این تحقیقات پاسخ داده شود.
سیاهپوش می‌گوید: «در فاز دوم تحقیقات، گرده‌های گیاهی باید پایش می‌شد. ما پروپوزالی آماده کردیم و با سختی بسیار، توانستیم بعد از سه سال این طرح را به مرحله اجرا برسانیم. باتوجه‌به اینکه این مسئله به سلامت مردم برمی‌گردد، تصور ما این بود که این کار سهل‌الوصول‌تر باشد، ولی متأسفانه اینگونه نبود. البته الان خوشبختانه این طرح با یک بودجه بسیار کمتر و با ساخت دستگاه خودکار نمونه‌گیری از آلاینده‌های زیستی که بخشی از پروژه است، آغاز شده. این طرح با عنوان «بررسی اثرات آلودگی هوا و ریزگردها بر شیوع و بروز بیماری‌های تنفسی در اهواز» با محوریت دانشگاه علوم‌پزشکی اهواز انجام می‌شود.
این پروژه مطالعاتی دوساله پیش‌بینی شده و اکنون کارهای مقدماتی آن انجام شده است که شامل سه بخش: بررسی آلاینده‌های بیولوژیک هوا مثل گرده‌ها و اسپور قارچ‌ها که توسط دانشگاه شهید چمران انجام می‌شود، بررسی آلاینده‌های شیمیایی هوا که توسط دانشکده بهداشت صورت می‌گیرد و رصد مشکلات تنفسی و بررسی‌های بالینی افرادی که به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند که توسط دانشکده پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی اهواز انجام می‌شود.» او اظهار امیدواری می‌کند در این مطالعات نتایج دقیق‌تری حاصل شود که مبنای تصمیم گیری‌های آتی در بخش سلامت استان قرار گیرد.
این پژوهشگر درباره توقف سه‌ساله این مطالعات همچنین تصریح می‌کند: «قطعاً همکاری در اجرای پروژه و سهل‌وآسان‌سازی می‌تواند عاملی باشد در تسریع دستیابی به اطلاعات دقیق و انجام مدیریت‌های مشخص و دقیق‌تر در حوزه سلامت. ما انتظار داشتیم این کار با سرعت بیشتری صورت می‌گرفت. می‌خواهم بگویم هیچ‌گونه سازمان و شرکت صنعتی در این زمینه با ما همکاری نکرده است، مستندات و مکاتبات وجود دارند. در تلویزیون عنوان کردند که آماده همکاری هستیم، ولی وقتی مراجعه کردیم اصلاً همکاری نکردند. ما نامه کتبی از نفت داریم که به ما اعلام کرده این کار در حوزه فعالیت ما نیست. سازمان حفاظت محیط‌زیست در فاز اول مطالعات و تهیه اطلس همکاری داشتند، اما در فاز دوم با وجود اطلاع متأسفانه هیچ بازخوردی نداشتیم. انجام این مطالعات با مشقت و پیگیری مجریان بود و به‌رغم اینکه صنایع استان عامل اصلی ایجاد آلاینده‌های زیست‌محیطی هستند، پای انجام این کار نیامدند؛ ولی ما باز هم می‌گوییم که آماده همکاری هستیم. چراکه هیچ‌چیز مهمتر از سلامت نیست و عملاً هر چقدر تولید و سرمایه مالی داشته باشیم، اگر سلامتی نباشد همه درآمدها باید برای درمان هزینه شود.»